کد مطلب:42004 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:25

گنجینه پرسمان » تاريخ و سيره

ثمامة بن اشرس، ابو معن نميري كيست؟

او از تربيت يافتگان مكتب اعتزال بغداد و نويسندة بليغي بود. وقتي مأمون از فضل او آگاه شد، او را به وزارت دعوت كرد، ولي او نپذيرفت. (ابن نديم، الفهرست، فن اول از مقاله پنجم/207)
ابو منصور بغدادي مينويسد: او رهبر قدريه يعني (معتزله) در زمان مأمون و معتصم و واثق بود و او بود كه مأمون را به اعتزال دعوت كرد. (الفرق بين الفرق/172) سخن ابو منصور با تاريخ خلفاي سه گانه تطبيق نميكند، زيرا مأمون در 218 در گذشته و معتصم و واثق، به ترتيب پس از مأمون زمام خلافت را به دست گرفتند.
در اين صورت چگونه «ثمامة» متوفاي 213 ميتواند رهبر معتزله در عصر اين دو خليفة اخير باشد، مگر اينكه توجيه شود كه شاگردان او پرچمدار اعتزال در عصر معتصم و واثق بودند.
ابن مرتضي مينويسد: ثمامة بن اشرس مكنّي به ابو معن نميري، يگانة روزگار در علم و ادب بود و در جدل دست والايي داشت. ابوالقاسم بلخي ميگويد: ثمامة روزي به مأمون گفت: من مسألة قدر (نسبت افعال انسان به خدا) را در دو كلمه براي شما خلاصه ميكنم و براي انسان ضعيف چيزي بر آن ميافزايم، مأمون گفت: مقصود شما از ضعيف كيست؟ گفت يحيي بن اكثم (قاضي القضاة عصر مأمون) مأمون گفت: آنچه در اين باره داري بگو. گفت: افعال انسان از خوب و بد از سه حالت بيرون نيست:
1 ـ همگي از جانب خداست و بشر در آن نقشي ندارد.
2 ـ هم از جانب آنها و هم از جانب خداست.
3 ـ فقط از جانب خود انسانهاست.
در صورت نخست مستحق پاداش و كيفر نخواهند بود، زيرا كاري را صورت ندادهاند.
در صورت دوم بايد خدا و بشر هر دو مستحق پاداش و كيفر و يا نكوهش و ستايش شوند در حالي كه خدا بالاتر از آن است كه داراي چنين استحقاقي باشد.
طبعاً سوميمتعين است. از اين جهت، كيفر و پاداش و مدح و ذم، متوجه آنهاست. البته نظر ثمامه در اينجا اثبات تفويض بود، بدين معنا كه كار بشر از جانب خدا منقطع است و انسان در انجام آن مستقل است.
در اينكه مأمون فرد درس خواندهاي بود سخني نيست، اما او فاقد آن ملكة فلسفي و كلاميبود كه برهان ثمامه را تجزيه و تحليل كند و تفويض را رد كرده و امر بين الأمرين را برگزيند.

---

: استاد محقق جعفر سبحاني
فرهنگ عقائد و مذاهب اسلامي ج 4